İpşir Mustafa Paşa kimdir? Neden adına mahalle ve cami var?

IV. Mehmed devrinde altı ay sadrazamlık yapan İpşir Mustafa Paşa, Halep ve Anadolu’da Celali isyanlarıyla mücadele etti; Kilis’teki kastelle anılıyor.

Osmanlı’nın çalkantılı 17. yüzyılında taşradan yükselip devletin tepesine kadar çıkan isimlerden biri de İpşir (İbşir) Mustafa Paşa’ydı. 28 Ekim 1654’te vezir-i azamlığa getirilen Paşa, yalnızca altı ay sonra Mayıs 1655’te İstanbul’daki yeniçeri–sipahi ayaklanması sırasında idam edildi. Kısa süren sadrazamlığına rağmen Anadolu’daki Celali hareketleriyle mücadelesi, taşrada düzeni sağlamaya dönük “nizamnâme” girişimleri ve Halep–Kilis hattındaki hayır eserleriyle kalıcı bir iz bıraktı. Kilis’te adı bugün de cadde ve bir tarihî çeşme/kastelle yaşatılıyor.

Kökeni ve yükselişi

Abaza (Abhaz) kökenli olan İpşir Mustafa Paşa, gençliğinde dayısı Erzurum Beylerbeyi Abaza Mehmed Paşa’nın yanında yetişti. IV. Murad devrinde saray hizmetine girip Revan (1635) ve Bağdat (1638) seferlerine katıldı; dönüşte “büyük mirahur” oldu. Ardından Budin, Silistre, Maraş, Musul, Van, Karaman ve Tımışvar gibi eyaletlerde valilik yaptı.

Celali fırtınasında bir serasker

1647–48’de Anadolu’da otoriteyi sarsan isyanlar karşısında serasker tayin edilerek Isparta yöresindeki Haydaroğlu Mehmed’i dağıttı, Sivas Valisi Varvar Ali Paşa’yı yakalatıp idam ettirdi. 1650’de Şam valiliğine gönderildi; Dürzi emirleri arasındaki çekişmeyi yatıştırmak istese de bölgede beklediği desteği bulamadı. 1651’de Halep valisiyken Abaza Hasan hareketiyle birlikte kısa süre “asi” konumuna düşse de merkez, Celali dalgasını durdurmak için onunla uzlaştı ve yeniden görevlendirdi.

“Nizamnâme” ve düzen arayışı

1652’de Halep’te ilan ettirdiği nizamnâme, dönemin bozulmuş devlet nizamına karşı açık bir ıslahat çağrısıydı: rüşvet ve bahşişin kaldırılması, ehliyetsiz kimsenin makama getirilmemesi, belli süre dolmadan valilerin ve kadıların azledilmemesi, paranın ayarıyla oynanmaması ve işlerin şer‘î/kanunî esaslara göre görülmesi gibi ilkelerle anıldı. Maraş civarında beylerbeylerini toplayarak “ıslah-ı âlem” için ortak hareket çağrısı yaptı.

Sadrazamlık, İstanbul günleri ve sonu

Derviş Mehmed Paşa’nın hastalığı sonrası yükselen Celali tehlikesini frenlemek amacıyla 28 Ekim 1654’te sadrazam tayin edildi. Güvence arayarak İstanbul’a ağır ilerledi; 25 Şubat 1655’te Üsküdar’a gelip görevi fiilen devraldı. Ancak taşradan getirdiği sekbanların başkentteki taşkınlıkları, sipahi–yeniçeri ocaklarıyla gerilim ve Kaptan-ı derya Kara Murad Paşa ile çekişmesi, saray ve ocakları karşısına dikti. 8–11 Mayıs 1655 ayaklanmasında azledildi ve idam edildi.

Kilis’le bağı: İpşir Paşa Kasteli ve cadde adı

İpşir Paşa’nın adı Kilis’te özellikle İpşir Paşa Kasteli ile yaşar. Şehit Sakıp Mahallesi’nde, bugün de adını taşıyan caddede bulunan bu çift cepheli tarihî su yapısı (kastel/çeşme), onun hayratı olarak bilinir. Kitabesi, İpşir Paşa’yı “Padişah-ı Âl-i Osman’ın vezir-i âzamı” sıfatıyla anar. Suyu günümüzde akmasa da yapı, Osmanlı su mimarisinin seçkin örnekleri arasında gösterilir ve şehir hafızasında özel bir yere sahiptir. Kilis’te cadde ve sokak adlarında da “İpşir Paşa” ismi, bu tarihî bağın bir işareti olarak sürmektedir.

Neden meşhur?

• Taşradan gelip sadrazamlığa yükselmesi ve bu sürecin Celali çağının güç dengelerini yansıtması

• Celali isyanlarıyla mücadelesi ve Anadolu’da düzen arayışı

• Halep’te ilan ettiği nizamnâme ile rüşvete ve ehliyetsiz atamalara karşı net tavır alması

• Kilis’teki İpşir Paşa Kasteli ve adı verilen caddeyle hayır mirasının bugüne uzanması

Haber: Abdurrahman REYHANLI

Kilis öğrencilerin TEKNOFEST 2025 başarısı