Arka plan: Moskova’dan Kars’a giden yol
I. Dünya Savaşı sonrası Kafkasya’da oluşan belirsizlikte TBMM Hükümeti, Kazım Karabekir komutasındaki Doğu Ordusu ile sahada üstünlüğü sağladı. 16 Mart 1921 tarihli Moskova Antlaşması Türkiye ile Sovyet Rusya arasında bir çerçeve kurdu; bu çerçevenin bölge cumhuriyetleriyle uygulanması için ikinci bir metin gerekiyordu: Kars.
Kimler imzaladı, nerede ve ne zaman?
Antlaşma 13 Ekim 1921’de Kars’ta TBMM Hükûmeti ile Ermenistan SSC, Azerbaycan SSC, Gürcistan SSC tarafından imzalandı. Metin, Moskova hükümlerini teyit eden ve sahaya uyarlayan hükümler içerdi.
Sınır düzenlemeleri: Coğrafyanın yeni haritası
-
Kars, Ardahan, Artvin Türkiye’de kaldı.
-
Türkiye–Ermenistan sınırı esas olarak Arpaçay (Akhuryan)–Aras hattı üzerinden çizildi.
-
Türkiye–Gürcistan sınırı Çoruh–Ardahan–Artvin hattı dikkate alınarak düzenlendi.
Nahçıvan: “Azerbaycan’ın korumasında özerk bölge”
Kars’ın en kritik maddelerinden biri Nahçıvan’ın statüsü oldu. Bölge, Azerbaycan’ın koruması altında özerk kabul edildi; üçüncü bir devlete devredilemeyeceği kayıt altına alındı. Bu hüküm, Türkiye–Azerbaycan jeopolitiğinde kalıcı bir dayanak oluşturdu.
Batum/Acara: Özerklik ve geçiş kolaylıkları
Batum ve çevresi Sovyet Gürcistan’da kaldı; Acara (Adjara) için özerklik ve bölgedeki Müslüman nüfusun haklarına ilişkin güvenceler tanımlandı. Türkiye’ye Batum limanı üzerinden ticaret ve transit kolaylıkları öngörüldü (uygulama protokolleriyle).
Esirler, göçmenler, günlük hayat
Antlaşma; esir ve tutukluların iadesi, göçmenlerin dönüşü, mal–mülk ihtilafları, demiryolu–posta–telgraf işletmesi ve sınır güvenliği gibi pratik başlıklara da hüküm getirdi. Amaç, cephe susarken ticaretin ve günlük yaşamın yeniden akmasıydı.
Sonuç ve etkileri: Doğu kapanınca Batı güçlendi
Kars ile Doğu Cephesi fiilen kapandı. Ankara, askerî ve siyasi ağırlığını Batı Cephesi’ne çevirebildi. Diplomatik düzlemde TBMM Hükûmeti’nin meşruiyeti pekişti; Türkiye, Lozan sürecine daha sağlam bir sınır rejimi ile girdi. Kars hükümleri, bugün de Türkiye’nin doğu sınır düzeninin temel referanslarından biri olmayı sürdürüyor.
