Özet: Kilis, Mondros’tan sonra Aralık 1918’de işgal edildi; 29 Ekim 1919’dan itibaren Fransızlar bölgeyi üs olarak kullandı. Şehir under occupation olduğu için “temsil” fiilen Kuvâ-yı Milliye ve Müdafaa-i Hukuk örgütleri üzerinden yürüdü. Askerî hatta “Kilis yolu”nu tutmakla görevlendirilen Şahin Bey ile Kilis cephesi kumandanı olarak belirlenen Yzb. Kamil Polat (Polat Bey) öne çıktı; Kilis içindeki sivil-yerel örgütlenmede ise Hacı Şerifzâde Mehmet Cemaleddin (İslam Bey) kilit isimdi. Fransızlar, Ankara Anlaşması sonrasında 7 Aralık 1921’de Kilis’i boşalttı.
“Kilis’i kim temsil etti?” — Askerî ve sivil hat
Askerî hat: Antep Heyet-i Merkeziyesi, bölgedeki komuta paylaşımını Sakçagözü toplantısında netleştirdi: Yzb. Kılıç Ali (Antep cephesi), Yzb. Yörük Selim (İslahiye cephesi), Yzb. Kamil Polat (Kilis cephesi). Antep savunmasının şahsiyetlerinden Şahin Bey ise “Kilis Yolu Kuvâ-yı Milliye Kumandanlığı” görevini kabul ederek Kilis-Antep hattını kapatma stratejisini yürüttü. Bu karar ve görev dağılımı, Kilis’in sahadaki “temsil”ini fiilen tanımladı.
Sivil-yerel örgütlenme: Kilis merkezde, güvenlik ve iaşe işleri için İslam Bey (Hacı Şerifzâde Mehmet Cemaleddin), Müslüman Bey (Hacı Tahirzâde Mehmet Efendi) ve Ahmet Remzi (Güres) Bey gibi isimlerin yer aldığı bir Heyet-i Merkeziye/Yerel idare kuruldu; Molla Recep başkanlığındaki ekip de günlük idare ve iaşe teminini üstlendi. Böylece şehir içinde “temsil”, yerel bir yürütme-koordine heyetiyle kurumsallaştı.
İslam Bey kimdi, görevi neydi?
Hacı Şerifzâde Mehmet Cemaleddin (İslam Bey), Kilis’in köklü ailelerinden. İşgal bildirilerine karşı propaganda ve seferberlik faaliyetlerini başlatan ilk çekirdeğin içindeydi; silahların toplanması, mahalle düzeyinde milislere dağıtımı, köy-kent arasında bağlantı ve haberleşme, iaşe-asayiş organizasyonu gibi işlerde ön plandaydı. Yerel yönetim kurulunda aktif görev aldı; Kuvâ-yı Milliye’ye erzak ve lojistik sağlanması için mahalle-nahiye ağını yönetti. (Kaynak metinlerde adı açıkça “Hacı Şerifzâde Mehmet Cemaleddin (İslâm Bey)” olarak geçer.)
Sahada görünür olduğu başlıca anlar
Sakçagözü teması (Şubat 1920): Kilis’teki teşkilat, kumanda meselesini çözmesi için İslam Bey ile Çapar Abdo’yu toplantıya gönderdi; burada Kilis cephesinin Polat Bey’e verilmesi karara bağlandı. Bu seyahat ve müzakere, İslam Bey’in “siyasi-askerî temsil” rolünü teyit eder.
İşgal bildirilerine karşı seferberlik (Şubat 1920): Fransızların Kilis’te yayımladığı tehditkâr bildiriye cevaben İslam Bey ve Sakıp Bey başta olmak üzere Kilisliler silah-cephane topladı, mahalle muhtarları üzerinden milislere dağıttı.
Kilis–Antep Yolu savaşları (Mart 1920): Seve Boğazı hattı dâhil, yolun kritik noktaları Şahin, İslam ve Sakıp beylerin komutasındaki müfrezelerce tutuldu; Fransız konvoyları birkaç kez geri çevrildi. Bu hat, Antep’in nefes borusuydu.
Şehir içi düzen ve iaşe: Yerelde oluşturulan heyette İslam ve Müslüman beyler kolluk-asayiş ve lojistik işlerinden sorumlu gösterildi; Kuvâ-yı Milliye’nin iaşesi birinci öncelik yapıldı.
Not: 1920–1921’de Kilis teşkilatında zaman zaman iç sürtüşmeler ve soruşturmalar da yaşandı; bazı isimler (İslam ve Müslüman Bey dâhil) Maraş’a götürülüp kısa süreli tahkikat geçirdi. Buna rağmen komuta, Polat Bey’in yeniden atanmasıyla toparlandı; yerel önderlerin “hizmetleri” üst komuta yazışmalarına da geçti.
Sonuç: Temsil iki koldan yürüdü
Kilis’in TBMM’de il olarak temsil edilmediği bir dönemde şehir, sahada şu iki ana koldan temsil edildi:
Askerî temsil: Şahin Bey’in “Kilis yolu” stratejisi ve Polat Bey’in Kilis cephesi komutanlığı (yan cepheler Kılıç Ali ve Yörük Selim). Bu hat, Antep savunmasını ayakta tuttu.
Sivil temsil: İslam Bey önderliğindeki yerel heyet, iaşe-asayiş-örgütlenmeyi yürüttü; mahallelerden müfrezelere kadar seferberliği kurumsallaştırdı.
Kritik tarihler:
Aralık 1918 — İngiliz işgali; 29 Ekim 1919 — Fransız işgali.
Şubat–Mart 1920 — Sakçagözü toplantısı; Kilis-Antep yolu çatışmaları (Seve Boğazı dâhil).
20 Ekim 1921 — Ankara Anlaşması; 7 Aralık 1921 — Fransızların Kilis’ten çekilmesi.
Editöryel not: Bu dosya, TÜBA’nın “Millî Mücadele’nin Yerel Tarihi” çalışmasındaki “Kilis’in İşgali ve Kurtuluşu” bölümünün yanı sıra (belge-dipnotlu) akademik metinlere dayanmaktadır; İslam Bey’in adı ve fonksiyonu bu metinlerde açıkça geçer.
Haber: Abdurrahman REYHANLI