Kilis’in eski adı sorusunun tek bir cevabı yok. Antik kaynaklarda bölge ve çevresi farklı dönemlerde farklı adlarla anıldı: Asur tabletlerinde “Ki-li-zi” olarak, Roma-Bizans kayıtlarında ise “Ciliza (Ciliza sive Urmagiganti)” biçiminde karşımıza çıkıyor. Bu adlar, bugünkü “Kilis” isminin yüzyıllar içinde fonetik değişimlerle evrildiğini gösteriyor.
Asur tabletlerinden iz: “Ki-li-zi”
Kilis adının kökleri, Yukarı Mezopotamya coğrafyasını anlatan Asur dönemi kayıtlarına kadar uzanıyor. Yerleşim, çivi yazılı metinlerde “Ki-li-zi” olarak anılıyor. Bu bulgu, yörede şehirleşmenin antik çağlara dayandığını ve adın çok eski bir bellekle geldiğini düşündürüyor.
(Kilis'teki fransız işgalciler, 1918-22)
Roma–Bizans kaydı: “Ciliza sive Urmagiganti”
M.Ö. 64’ten itibaren Roma idaresine giren bölgede, kaynaklar kentin adını “Ciliza (Ciliza sive Urmagiganti)” diye kaydediyor. Bizans döneminde de bölge buna yakın formlarla anılmaya devam etti. Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı ile TDV İslâm Ansiklopedisi’ndeki maddeler, bu adlandırmayı açıkça doğruluyor.
“Kilis” mi “Kiris” mi? Cyrrhus (Nebi Huri) ile karıştırılma meselesi
Bazı yerel ve idari metinlerde, bugünkü Kilis adının, yakın çevredeki antik Cyrrhus (Nebi Huri) ile fonetik benzerlik taşıdığı; adın Türkmen telaffuzuyla “Kiris”ten “Kilis”e evrildiği yorumu yer alır. Ancak burada kritik ayrım şudur: Cyrrhus’un kalıntıları bugün Suriye’nin Afrin vadisinde, Kilis’in tam karşısında yer alır; yani aynı şehir değildir, sadece tarihsel-coğrafi yakınlık ve isim benzerliği vardır.
Ad değişimi nasıl oldu?
-
Erken dönem: Asur kayıtlarında “Ki-li-zi”.
-
Roma–Bizans: Resmî kayıtlarda “Ciliza / Ciliza sive Urmagiganti”.
-
Orta Çağ–Osmanlı: Bölge Türk-İslam egemenliği ve Türkmen iskânıyla yoğun Türkçe telaffuz kazanır; yer adı halk ağzında “Kilis”e yaklaşır. (Bu dönem için tek bir “resmî eski ad”dan çok, yazım farklılıkları ve telaffuz çeşitleri görülür.)
Neden “tek bir eski ad” yok?
Kilis, Anadolu–Mezopotamya geçiş kuşağında, çok katmanlı uygarlıkların kesiştiği bir sınır şehri oldu. Bu nedenle farklı diller ve idareler (Asur, Pers, Helenistik–Romalı, Bizans, Arap-İslam, Memlûk, Osmanlı) farklı adlar bıraktı. Arkeolojik sitler (Oylum Höyük, Ravanda Kalesi) ve yakındaki antik merkezler (Cyrrhus/Nebi Huri) de bölgenin ad çeşitliliğini besledi.
Kısa cevap
-
Kilis’in en eski bilinen adı: Asur kaynaklarında “Ki-li-zi”.
-
Roma–Bizans döneminde: “Ciliza / Ciliza sive Urmagiganti.”
-
Günümüzdeki “Kilis”: Yüzyıllar içinde telaffuz ve yazım farklılıklarıyla bugünkü adına kavuştu; yakın çevredeki Cyrrhus (Nebi Huri) ile karıştırılmamalı (ayrı bir antik kenttir).
Sık sorulanlar
Kilis’in eski adı “Cilicia” mı?
Hayır. “Cilicia” Kilikya bölgesinin Latince adıdır; Kilis için Roma kaynaklarında geçen ad “Ciliza”dır. Benzerlik kafa karıştırsa da coğrafi ve tarihsel olarak ayrıdır.
Cyrrhus, Kilis’in eski adı mı?
Hayır. Cyrrhus (Nebi Huri) bugün Suriye sınırları içindedir; Kilis’in yakın çevresindeki ayrı bir antik kenttir. İsim benzerliği ve coğrafi yakınlık nedeniyle zaman zaman yanlış eşleştirme yapılır.
Osmanlı belgelerinde Kilis nasıl geçer?
Osmanlı dönemi boyunca “Kilis” ismi yaygınlaşır; şehir Halep vilayetine bağlı bir yerleşim olarak anılır. (Genel tarih çerçevesi için başvuru: ansiklopedik maddeler ve resmi özetler.)
(sizi eski kilis görselleriyle nostaji yaşatalım)
