Son yıllarda yayımlanan çok sayıda çalışma; dil ve biliş, uyku, dikkat-davranış ve göz sağlığı alanlarında risklere işaret ederken, uzmanlar “tek başına saat hesabından çok, içerik, bağlam ve aile eşliği”nin belirleyici olduğunu vurguluyor. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) ve Amerikan Pediatri Akademisi (AAP) gibi kurumlar 0–2 yaşta ekranı mümkün olduğunca sınırlama, 2–5 yaşta ise günlük 1 saatten fazla olmama (yüksek kaliteli ve ebeveyn eşliğinde) yaklaşımını öneriyor.
1) Dil ve biliş: “Erken ekranda fazla süre, ileride gecikme riski”
2019 ve 2023’te JAMA Pediatrics’te yayımlanan iki büyük çalışma, 1–3 yaş dönemindeki daha yüksek ekran süresinin, 2–5 yaş gelişim taramalarında (özellikle iletişim/dil ve problem çözme) daha düşük performansla ilişkili olduğunu gösterdi. Bu sonuçlar, aile özellikleri gibi faktörler için düzeltme yapıldıktan sonra da anlamlı kaldı.
El cihazlarıyla (telefon/tablet) 18 ay civarında geçirilen sürenin ifade edici konuşma gecikmesi ile ilişkili bulunduğu çalışmalar da var.
2) Uyku: “Yatak odasında cihaz = daha az ve daha bölünmüş uyku”
Akşam/gece mobil cihaz erişimi ve kullanımı, 6–19 yaş grubunda daha kısa uyku süresi, daha kötü uyku kalitesi ve gündüz uykululuk ile ilişkili (sistematik derleme/meta-analiz). Erken çocuklukta da benzer mekanizmaların işlemesi bekleniyor; bu nedenle yatmadan önce ekran yok ve odada cihaz bulundurmama önerileri öne çıkıyor
3) Dikkat ve davranış: “Etkiler küçük–orta; içerik ve süre kritik”
Ergenlikte yüksek frekanslı dijital medya kullanımı ile izleyen dönemde Dikkat Eksikliği/Hiperaktivite (DEHB) belirtileri arasında ilişki bildirilirken, 2023 tarihli derlemeler çocukluk çağında daha fazla ekran süresiyle DEHB riskinin arttığını fakat etkinin büyüklüğünün değişken olduğunu bildiriyor. Okul öncesinde de dikkat işlevleri üzerine olumsuz etkiler bildiren incelemeler artıyor.
Buna karşılık, büyük ölçekli refah araştırmalarında “ekran–iyi oluş” ilişkisi çoğu zaman küçük çıkıyor; bu da tek başına saat saymanın yeterli olmayabileceğini gösteriyor.
4) Beyin gelişimi: “Okul öncesinde beyaz madde bütünlüğüyle ilişki”
3–5 yaş grubunda, AAP kılavuzlarının üzerinde ekran kullanımı; dil ve erken okuryazarlıkla ilişkili beyaz madde yollarında daha düşük mikroyapısal bütünlük ile ilişkilendirildi (MR görüntüleme çalışması). Bu, nedenselliği kanıtlamasa da erken dönemde aşırı ekranın risklerine dair uyarıcı bir bulgu.
5) Göz sağlığı: “Yakın odak + az dış ortam = miyopi artışı”
Pandemi kısıtlamaları döneminde 6–8 yaş çocuklarda miyopi (uzağı görememe) yönünde kayma bildirildi; okul temelli randomize çalışmalar ise günde +40 dakika ek dışarıda zamanın miyopi başlangıcını azalttığını gösterdi. Uzmanlar her gün 2+ saat gün ışığına çıkmayı öneriyor.
6) “Teknobölünme” (technoference): Ebeveyn telefonda, etkileşim azalıyor
Araştırmalar, ebeveyn cihaz kullanımının bakım anlarında ebeveyn-çocuk etkileşimini böldüğünü ve bunun çocuk davranışlarıyla ilişki kurabildiğini gösteriyor. Basitçe: ekran yalnızca çocuğun değil, ebeveynin elindeyken de gelişimi dolaylı etkileyebiliyor.
Kurumlardan rehber: “Yaşa göre sınır, birlikte kullanım ve tutarlılık”
-
DSÖ (0–5 yaş): 1 yaş için sedanter ekran önerilmez; 2 yaş için günde ≤1 saat; azı daha iyi. Odak; aktif oyun ve kaliteli uyku.
-
AAP (özeti): <18 ay ekran kaçınılmalı (görüntülü görüşme hariç). 18–24 ay: yalnızca yüksek kaliteli içerik, ebeveyn eşliğinde. 2–5 yaş: günde ~1 saat, yüksek kaliteli ve birlikte izleme/oynama; Aile Medya Planı oluşturun.
Kısacası: Erken ve kontrolsüz telefon/ekran kullanımı, dil-biliş, uyku, dikkat ve göz sağlığı üzerinde risk oluşturabilir; neden-sonuç tümüyle kanıtlanmış olmasa da içerik, süre, zamanlama ve ebeveyn eşliği kritik değişkenlerdir.
Aileler için pratik öneriler
-
0–2 yaş: Mümkünse ekran yok; görüntülü görüşme hariç. Birlikte oyna, konuş, şarkı söyle.
-
2–5 yaş: Günlük ~1 saat kaliteli içerik; eşlik ederek izleyin/oynayın (sorular sorun, açıklayın).
-
Yatma öncesi 1–2 saat ekranı kapatın; yatak odasında cihaz bulundurmayın.
-
Cihazsız alan/zamanlar (yemek masası, aile sohbeti, oyun saati). Aile Medya Planı hazırlayın.
-
Dışarıda 2+ saat gün ışığı: göz sağlığı ve uyku için destekleyici.
-
İçeriği seçin: Şiddet ve hızlı kesitli videolar yerine yaşa uygun, etkileşimli, yavaş tempolu içerikler. (AAP ilkeleri)
-
Ebeveyn telefonunu da yönetin: “Teknobölünme”yi azaltın; çocukla etkileşim anlarında telefonu bırakın.
-
Belirti varsa uzmana başvurun: Dil gecikmesi, uyku sorunları, dikkat güçlüğü için çocuk gelişimi/pediatri desteği alın. (Genel tıbbi öneri)
Sonuç
Erken yaşta telefon/ekran kullanımının riskleri artan kanıtlarla destekleniyor; ancak etkinin büyüklüğü çocuğa, içeriğe ve aile ortamına göre farklılaşıyor. Az–kaliteli–eşlikli kullanıma odaklanan yaşa özgü kurallar ve tutarlı aile rutinleri, hem riski azaltıyor hem de teknolojinin eğitici tarafını daha güvenli kılıyor. Dünya Sağlık ÖrgütüPediatricsNature
