Tarihte Bugün: İran Şahı Muhammed Rızâ Pehlevî Hayatını Kaybetti

İran’ın Son Monarkı

Muhammed Rızâ Pehlevî, 26 Ekim 1919’da Tahran’da doğdu. Babası Rızâ Han, 1925’te Kaçar Hanedanı’nı devirerek Pehlevî Hanedanı’nı kurdu ve İran tahtına çıktı.
1931–1936 yılları arasında İsviçre’de Le Rosey Koleji’nde eğitim gören Muhammed Rızâ, Batı kültürüyle erken yaşta tanıştı.
1941’de II. Dünya Savaşı sırasında İngiltere ve Sovyetler Birliği’nin İran’ı işgali üzerine babası tahttan indirildi, 22 yaşındaki Muhammed Rızâ Pehlevî İran Şahı ilan edildi.

Batı İttifakı ve Modernleşme Hamleleri

Pehlevî döneminde İran, özellikle ABD ve İngiltere ile yakın ilişkiler kurdu. 1953’teki CIA destekli darbeyle Başbakan Muhammed Musaddık görevden alındı; bu olay Şah’ın otoritesini güçlendirdi.
Şah, ülkesini hızla modernleştirmek için “Beyaz Devrim” adını verdiği ekonomik ve toplumsal reform paketini 1963’te başlattı. Bu programda kadınlara seçme-seçilme hakkı tanındı, toprak reformları yapıldı, eğitim yaygınlaştırıldı.
Ancak reformların çoğu geniş halk kesimlerinde sosyal adaletsizlik, dini baskı ve Batı’ya bağımlılık eleştirilerini artırdı.

Otoriter Yönetim ve SAVAK Dönemi

Şah yönetiminin en tartışmalı yanı SAVAK adlı gizli istihbarat örgütüydü. 1957’de kurulan bu yapı, muhalifleri izliyor, işkénce iddialarıyla gündeme geliyordu.
Bu baskıcı sistem, ulema sınıfı başta olmak üzere toplumun farklı kesimlerinde büyük tepki doğurdu.

(Devrim sırasında Tahran Üniversitesi öğrencileri şahın heykelini indirirken)

İran İslam Devrimi ve Sürgün

1970’lerin sonlarında petrol gelirlerine rağmen artan enflasyon, işsizlik ve siyasal baskılar ülkeyi karıştırdı.
1979 İran İslam Devrimi ile Ayetullah Humeynî önderliğinde halk ayaklandı.
16 Ocak 1979’da Şah, “geçici izin” gerekçesiyle ülkeyi terk etti; bir daha geri dönmedi.
Ardından İran’da monarşi yıkıldı, İran İslam Cumhuriyeti kuruldu.

Sürgün ve Ölüm

Pehlevî, Mısır, Fas, Bahamalar, Meksika ve ABD arasında sürgün hayatı yaşadı.
Kanser hastalığı nedeniyle Kahire’ye yerleşti ve 27 Temmuz 1980’de, 60 yaşında Kral Fahd Hastanesi’nde hayatını kaybetti.
Cenazesi Mısır Cumhurbaşkanı Enver Sedat tarafından Kahire’deki er-Rıfâî Camii’ne defnedildi. Aynı camide Osmanlı Hanedanı mensuplarının mezarları da bulunur.

Tarihe Bıraktığı Miras

Pehlevî, bir yandan İran’ı modernleştiren, kadın haklarını genişleten lider olarak; diğer yandan baskıcı yönetimi, yolsuzluk iddiaları ve ABD’ye aşırı yakınlığı nedeniyle tartışmalı bir figür olarak tarihe geçti.
Bugün İran’da hâlâ “Şah dönemi özlemi” ile “devrim kazanımları” arasında keskin bir ayrım bulunuyor.

Haber: Abdurrahman REYHANLI