Osmanlı döneminde Mahmud Şevket Paşa 1913’te İstanbul’da bir suikastla öldürülmüştür. Ancak 27 Mart 1923’te Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey’in Ankara’da öldürülmesi, TBMM ve Ankara bağlamında ilk büyük siyasî suikast olarak kabul edilir ve Cumhuriyet’in eşiğinde ülke siyasetini sarsmıştır.
Kimdi Ali Şükrü Bey?
Bahriye kökenliydi; Donanma Cemiyeti’nin kurucuları arasındaydı. Son Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nda ve I. TBMM’de Trabzon milletvekili olarak yer aldı; Meclis’te sert muhalefetiyle öne çıktı. Basın ve siyaset tecrübesiyle “muhalefetin sesi” diye anıldı.
27 Mart–2 Nisan 1923: Suikast, arama ve çatışma
-
27 Mart 1923 akşamı Meclis çevresinden ayrıldıktan sonra ortadan kayboldu. Ailesi ve arkadaşlarının başvuruları üzerine Ankara’da geniş çaplı arama başlatıldı. 1 Nisan 1923’te naaşı Çankaya sırtlarında Mühye köyü civarında bulundu; boğularak öldürüldüğü tespit edildi.
-
Tanık anlatımları ve soruşturmalar, suikastın Topal Osman Ağa ile bağlantısını ortaya koydu. 1/2 Nisan gecesi Meclis Muhafız Taburu Komutanı İsmail Hakkı (Tekçe) idaresindeki birlikler, Topal Osman ve adamlarını ablukaya aldı; çıkan çatışmada Topal Osman yaralı ele geçirildi, kısa süre sonra öldü.
-
TBMM, olayın ardından 2 Nisan 1923 tarihli 370 sayılı kararıyla Topal Osman hakkında ağır bir yaptırım kararı aldı; bu karar, suikastın devlet kayıtlarında nasıl “tarihi bir siyasal cinayet” olarak konumlandığını gösterir.
Neden bu kadar sarsıcıydı?
-
Meclis merkezli ilk büyük suikast: Olay, başkentin göbeğinde ve seçim arifesinde yaşandı; Meclis’in güvenliği ve siyaset-güvenlik dengesi yeniden tartışmaya açıldı. (Dönemin zabıtları ve akademik çalışmalar bunu vurgular.)
-
Siyasî kutuplaşmanın kristalize olması: Ali Şükrü Bey, Lozan süreci ve iktidarın yetkilerinin sınırlandırılması gibi başlıklarda etkili bir muhalefet yürütüyordu; suikast, bu gerilimin en keskin tezahürü oldu.
-
Hukuk-güvenlik tepkisi: Ankara yönetimi, olayı hızla soruşturup fail çevresine karşı zorlayıcı güvenlik tedbiri uyguladı; Meclis kararı ve askeri operasyon, devletin “savaşsız ama kararlı” refleksini yansıttı.
“İlk siyasî suikast” tartışması
Tarih literatüründe “ilk” nitelemesi, coğrafya ve rejim bağlamına göre değişir. 1913’te Mahmud Şevket Paşa’nın İstanbul’da öldürülmesi ve 1921’de Talat Paşa’nın Berlin’de suikasta kurban gitmesi Ali Şükrü Bey’den öncedir. Bu nedenle en isabetli ifade, “Ankara’da ve TBMM çevresinde yaşanan ilk büyük siyasî suikast”tır.
Kalıcı etkiler
Ali Şükrü Bey suikastı, başkent güvenliğinin kurumsallaşması, Meclis-yürütme ilişkilerinin sertleşmesi ve erken Cumhuriyet siyasetinde muhalefetin konumu gibi alanlarda iz bıraktı. Bugün araştırmacılar; TDV İslâm Ansiklopedisi, Atatürk Ansiklopedisi ve akademik makalelerde yer alan tanık anlatımları, zabıt kayıtları ve kronoloji üzerinden olayı ayrıntılı biçimde yeniden değerlendiriyor.
